تاریخچه بادگیرهای مرکز ، روزگاری بادهای تهران مهمان بادگیرهای این شهر بودند - وبلاگ تور چین

به گزارش وبلاگ تور چین، وقتی چند وقت پیش، خبر تخریب آخرین بادگیر تهران در رسانه ها منتشر شد، بیشتر از اینکه باعث تاسف مخاطبان گردد، تعجب آنها را برانگیخت؛ تعجبی که با این سؤال همراه بود: مگر تهران بادگیر داشته یا دارد؟ این گزارش در ویژه نامه ایران شناسی، ماهنامه سرزمین من در اسفند1387 منتشر شده است.

وبلاگ تور چین، این سؤال بیجا نبود چون همواره نام بادگیر با شهرهای کویری ایران گره خورده است. بادگیر تخریب شده اخیر، بخشی از ساختمان قدیمی حوزه هنری تهران بود و برخلاف آنچه منتشر شد، آخرین بادگیر به جامانده تهران نبود. خوشبختانه هنوز در تهران بزرگ- هرچند به تعداد کم- بادگیرهای دیگری هم در قید حیاتند. زمانی تعداد این بادگیرها بیش از اینها بود و برای بادهایی که در تهران می وزیدند، بادگیرهایی بود تا همدم آنها شوند.

اما این روزها دیگر بادها در تهران غریبه اند و میزبانان مهربان خود، یعنی بادگیرها را از دست داده اند. این روزها بادهای تهران معمولا از دشت های غربی می آیند، در تهران چرخی می زنند و گویی ترسان از این همه آهن و بتن به سمت جنوب و شهرهای کویری که هنوز دوستانشان در آنجا منتظرشان هستند، می وزند؛ به سمت بادگیر دولت آباد یزد، بادگیرهای لوله ای سیرجان و بادگیرهای خانه بروجردی های کاشان.

شیوه تهویه بادگیرهای 27متری عمارت بادگیر بسیار شبیه به بادگیر دولت آباد یزد است

کولرهای بی صدا

بادگیر، ابداعی ایرانی است که با آن به شیوه ای معمارانه هوای خانه ها تهویه می گردد. قسمتی از بنا و جزیی از معماری خانه است که هوای آن را مطبوع نموده و دمایش را کاهش می دهد. معمار ایرانی با خشت و آجر، سیستم تهویه ای را برای جابه جا کردن هوای دشت های اطراف شهر با هوای مانده در اتاق ها طراحی نموده بود که همان کار را امروزه با سیستم های تاسیساتی پیچیده، پرمصرف و پرسروصدا می نمایند.

هوای خنک از یک طرف بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می رود، به اتاق های طبقه همکف یا زیرزمین ها فرستاده شده و هوای مانده و گرم از طرف دیگر خارج می شد. بیشتر بادگیرها در شهرهای کویری روی چاه آب یا قناتی که در زیر خانه جریان داشت، ساخته می شدند تا هوا پس از تماس با آب، خنک تر و مرطوب تر وارد فضای اتاق ها بگردد. در ایران رد بادگیرها را در بیشتر نقاط می توان گرفت و به واسطه اقلیم خاص ایران، از اجزای ضروری خانه ها بوده اند؛ تا حدی که 700 سال پیش، مارکوپولو - گردشگر ایتالیایی - از بادگیرهای جزیره هرمز در خلیج فارس به عنوان تنها وسیله ای که تابستان ها را قابل تحمل می نماید، یاد نموده است.

شاید بارها گذرمان به میدان امام(ره) افتاده باشد اما به ندرت نیم نگاهی به بادگیرهای حدودا 70ساله بانک تجارت انداخته ایم

باد خوب، باد بد

بادها در فرهنگ ایرانی به 2 دسته مضر یا مفید تقسیم می شوند. از بادهای خوب می توان به باد بهاری و بادهایی اشاره نمود که از سمت بستان ها و مرغزارها می آیند و بادهای مضر، باد خزان و بادهایی هستند که از سمت شوره زارها می آیند. دسته اول جزو بادهای الهی و زندگی بخش و دسته دوم بادهای اهریمنی و نابودنماینده اند. این ویژگی اسطوره ای شامل بادهایی که به تهران می آیند هم می گردد.

بادهایی که از سمت جنوب می آمدند و می آیند، بیشتر بادهای خشک و گرم و معروف به جوزا و بادهای مضرند و بادهایی که از سمت شمال می آیند، بادهای باران آور و همراه با رایحه خوشند. دیگر باد خوب تهران که از سمت غرب، از میان گندم زارها، برکه ها و باغ ها می گذشت و به تهران می رسید، باد شهریار بود. باد شهریار یکی از بادهای خنک تهران در تابستان های گرم بود که وزیدنش در این فصل برای تهرانی ها از نان شب هم واجب تر بود.

بادگیرهای مربعی خانه نصیرالدوله 2 دهانه اند و به تازگی بازسازی شده اند؛ هرچند به مرور زمان، کاربری آنها فراموش شده

فوت و فن گرفتن باد

ساختن بادگیر فوت و فن های زیادی داشت که معمار بر اساس تجربه و شرایط اقلیمی، کار را به نتیجه می رساند؛ مثلا مشخص بلندی میله بادگیر و محل دهانه های آن از هم، از فوت و فن هایی بود که فقط در تخصص معماران استخوان خردنموده بود. معمار از برخورد باد به لاله گوش های خود و با تجربه ای هزاران ساله، بلندی میله و محل دهانه ها و ارتفاع آن را تشخیص می داد. معماران در ساخت بادگیر، اقلیم هر شهر را مدنظر داشتند؛ مثلا بدنه چهارگوش و هشت گوش، بیشتر مناسب مناطقی است که در آنها بادهای ملایم و متنوع می وزند و امکان گرفتن باد از جهات مختلف وجود دارد.

مسیر بادها هم در نوع بادگیر تاثیر داشت. در شهرهایی که بادها همواره از یک سمت می وزیدند، معمار بادگیر را یک دهانه می ساخت و بادهای نامنظم، بادگیرهای 2 دهانه یا 4 دهانه می طلبیدند. از آنجا که بادهای تهران معمولا نامنظم بودند، بیشتر بادگیرهای این شهر 4 دهانه بودند که نزدیک 105 سال، خانه های مرکز 200 ساله را تهویه می کردند.

در لابه لای خانه های کوچه صوفیانی، بادگیرهای خانه شهیدزاده که از عجیب ترین بادگیرهای تهران هستند، به ما خوشامد می گویند

کاربردی یا تزیینی؟

بادگیرها مانند بسیاری دیگر از مصنوعات کاربردی ایرانیان، علاوه بر تهویه هوای خانه ها جنبه زیباشناختی و تزئینی هم داشته اند؛ اگرچه بادگیرهای تهران زینت بخش خانه های ثروتمندان و متمولان شهر بودند. در معماری درون گرای ایرانی، تنها عنصر آشکار خانه همین بادگیر بود و تنها همین برجک بیرون زده از بنا، نشانه طبقه و ثروت صاحبخانه و به نوعی ویترین خانه بود.

از طرفی، گچ بری ها و مقرنس های پرکار هم نشان دهنده هنرمندانه بودن و زیباتر بودن خود بنا بودند و معمار فقط این برجک کوچک را برای عرضه هنرش به عابران در اختیار داشت.

همین نکته باعث به وجود آمدن این نظر بین برخی معماران تهران شناس شده که بادگیرهای تهران صرفا جنبه تزئینی داشته اند؛ هر چند کفه هواداران کاربردی بودن بادگیرهای تهران، سنگین تر از کفه هواداران زینتی بودن آن است. با وجود این، همه متفق القولند که چند بادگیر به جامانده تهران، بخشی از میراث معماران گمنام این شهر است.

دیری نمی گذرد تا روزی برسد که خبر تخریب آخرین بادگیر تهران، خبری کاملا واقعی باشد و تنها در عکس ها بتوان میزبانان قدیمی بادهای این شهر را دید.